Πέντε Διατροφικοί Εχθροί για την Ανδρική Γονιμότητα

Η απόφαση ενός νέου ζευγαριού να φέρει ένα παιδί στον κόσμο, όσο και αν περιβάλλεται από συναισθήματα χαράς και αδημονίας, άλλο τόσο συνοδεύεται από αρκετό άγχος για την αλλαγή που η απόφαση αυτή αναμένεται να φέρει στη ζωή του.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, παρά την πρόοδο της επιστήμης και των μέσων που διαθέτουν τα νέα ζευγάρια, εκτιμάται ότι παγκοσμίως το 15% των ζευγαριών (περίπου 70 εκατομμύρια ζευγάρια) που επιθυμούν να γίνουν γονείς, αντιμετωπίζουν δυσκολίες κατά τη σύλληψη, ποικίλης αιτιολογίας, με το 50% των περιπτώσεων να σχετίζεται με την υπογονιμότητα των ανδρών.

Η ανδρική γονιμότητα καθορίζεται από ορμονικούς παράγοντες, λειτουργικούς παράγοντες (ανατομία γενετικών οργάνων, ομαλή κυκλοφορία του σπέρματος) και την ποιότητα του σπέρματος (αριθμός, συγκέντρωση, κινητικότητα των σπερματοζωαρίων).

Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, η ποιότητα του σπέρματος καταγράφεται μειωμένη κατά 50%-60% τα τελευταία 40 χρόνια. Τα αίτια αποδίδονται σε περιβαλλοντικούς κυρίως παράγοντες, με τη διατροφή να παίζει σημαντικό ρόλο, καθώς πολλά συστατικά όπως τα πολυακόρεστα λιπαρά οξέα, αλλά και ορισμένες βιταμίνες και μέταλλα,επηρεάζουν τον σχηματισμό και την λειτουργία τόσο των ορμονών που συμμετέχουν στη διαδικασία της σπερματογένεσης, όσο και των ίδιων των σπερματοζωαρίων.

Το θέμα της διατροφής και της ανδρικής γονιμότητας μελετάται εκτενώς και έτσι σήμερα έχουμε πλέον εντοπίσει αρκετούς από τους «διατροφικούς εχθρούς», από τους οποίους επιλέξαμε να παρουσιάσουμε τους πέντε βασικούς.

1. Αυξημένο Σωματικό Βάρος

Επιβεβαιώνεται συνεχώς από πολυάριθμες μελέτες ότι η υπογονιμότητα των ανδρών σχετίζεται με το περιβάλλον, το σωματικό βάρος και την παχυσαρκία. Μία πρόσφατη μετανάλυση 21 μελετών με συμμετοχή 13.077 ανδρών σε αναπαραγωγική ηλικία, ανέδειξε ότι, συγκριτικά με τους άνδρες φυσιολογικού σωματικού βάρους, τα ποσοστά ολιγοζωοσπερμίας (μειωμένος αριθμός σπερματοζωαρίων στο σπέρμα) ή και αζωοσπερμίας (πλήρης απουσία σπερματοζωαρίων στο σπέρμα) ήταν μεγαλύτερα στα υπέρβαρα και ακόμα μεγαλύτερα στα παχύσαρκα άτομα. Η αύξηση του σωματικού λίπους είναι γνωστό ότι προκαλεί ελάττωση των επιπέδων τεστοστερόνης, αύξηση των οιστρογόνων και των ενδορφινών, με επιπτώσεις στην ποιότητα του σπέρματος. Παράλληλα, η υπερινσουλιναιμία που συνυπάρχει συχνά με την παχυσαρκία, αλλά και η φλεγμονή και οι τοξίνες που παράγει ο λιπώδης ιστός έχουν άμεσες και δυσμενείς επιπτώσεις στην ποιότητα του σπέρματος.

2. Κορεσμένα και Τρανς Λιπαρά Οξέα

Τα λιπαρά οξέα και κυρίως τα πολυακόρεστα λιπαρά οξέα (PUFA) είναι απαραίτητα για τον σχηματισμό υγιούς κυτταρικής μεμβράνης των σπερματοζωαρίων, συμβάλλοντας στην δομή, ακεραιότητα και κινητικότητά τους. Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι η σπερματογένεση επηρεάζεται αρνητικά από την παρουσία τρανς  λιπαρών οξέων, τα οποία – ως γνωστόν – αποτελούν τα βασικά λιπαρά της πλειονότητας των επεξεργασμένων και τυποποιημένων τροφίμων. Η υπερβολική πρόσληψη κορεσμένων λιπαρών οξέων μέσω κυρίως του κρέατος και των τυριών, επίσης έχει αρνητική επίδραση. Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι ακόμα και τα ω6 λιπαρά οξέα (π.χ. σουσάμι, σόγια, καλαμποκέλαιο, καρθαμέλαιο), όταν προσλαμβάνονται σε ποσότητες μεγαλύτερες από τα ω3 λιπαρά οξέα (ελαιόλαδο, ξηροί καρποί, λιναρόσπορος, αβοκάντο, λιπαρά ψάρια), μπορεί να έχουν αρνητικές επιδράσεις μέσω της ιδιότητάς τους να αυξάνουν την φλεγμονή και το οξειδωτικό στρες. Αντίθετα, η επαρκής πρόσληψη ω3 λιπαρών οξέων έχει φανεί ότι βελτιώνει σημαντικά την ανδρική γονιμότητα.

3. Ζάχαρη

Η υπερβολική πρόσληψη ζάχαρης μέσω κυρίως των αναψυκτικών, αλλά και πολλών συσκευασμένων τροφίμων & σνακς, έχει συσχετιστεί με ελάττωση της συγκέντρωσης και της κινητικότητας των σπερματοζωαρίων. Παρά το γεγονός ότι η γλυκόζη αποτελεί πηγή ενέργειας των κυττάρων των σπερματοζωαρίων, η υπερβολική πρόσληψη φαίνεται να επηρεάζει το γενετικό υλικό των σπερματοζωαρίων, ενώ σε άτομα που έχουν εγκατεστημένη αντίσταση στην ινσουλίνη, η επίδραση στην ποιότητα του σπέρματος είναι ακόμα πιο έντονη.

4. Αλκοόλ

Η περιστασιακή πρόσληψη αλκοόλ δεν φαίνεται να επηρεάζει την γονιμότητα. Η συστηματικά υψηλή ωστόσο πρόσληψη (>7 ποτά/εβδομάδα) σχετίζεται, με διαταραχές των επιπέδων των ορμονών που σχετίζονται με την αναπαραγωγή, με ελάττωση του όγκου του σπέρματος όσο και με αλλοιώσεις της μορφολογίας των σπερματοζωαρίων.

5. Επεξεργασμένα Τρόφιμα

Εκτός από την περιεκτικότητά τους σε τρανς και κορεσμένα λιπαρά οξέα και ζάχαρη, τα επεξεργασμένα τρόφιμα στερούνται σημαντικών θρεπτικών συστατικών για την υγεία των σπερματοζωαρίων, όπως βιταμίνες, μέταλλα και αντιοξειδωτικά. Οι βιταμίνες C, Α, Ε και Β, το συνένζυμο Q10, η L-καρνιτίνη, η γλουταθειόνη, αλλά και μέταλλα όπως ο ψευδάργυρος, το σελήνιο και ο χαλκός αποτελούν το αντιοξειδωτικό σύστημα που προστατεύει τα σπερματοζωάρια από το οξειδωτικό στρες. Τα φρέσκα φρούτα και λαχανικά, τα ολικής άλεσης δημητριακά, τα όσπρια και οι ξηροί καρποί εξασφαλίζουν όλο το «πακέτο» των συστατικών αυτών που διασφαλίζουν την ανδρική γονιμότητα.

Και για να μην προβληματίζεστε, το μοντέλο της Μεσογειακής Διατροφής, για άλλη μια φορά μπορεί να σας βγάλει ασπροπρόσωπους, καθώς μεταξύ των πολυάριθμων μελετών που αποδεικνύουν συνεχώς τα οφέλη της σε ποικίλες παραμέτρους της υγείας, υπάρχουν πολλές που έχουν αποδείξει τα οφέλη της και στην αποκατάσταση και διατήρηση της υγιούς ανδρικής γονιμότητας.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ferramosca A, Zara V. Diet and Male Fertility: The Impact of Nutrients and Antioxidants on Sperm Energetic Metabolism. Int J Mol Sci. 2022 Feb 25;23(5):2542.

Skoracka K, Eder P, Łykowska-Szuber LDobrowolska A, Krela-Kaźmierczak I. Diet and Nutritional Factors in Male (In)fertility-Underestimated Factors. J Clin Med. 2020 May 9;9(5):1400.

Suliga E, Głuszek S. The relationship between diet, energy balance and fertility in men. Int J VitamNutr Res. 2020 Oct;90(5-6):514-526.

Karayiannis D, Kontogianni MD, Mendorou C, Douka L, Mastrominas M, Yiannakouris N. Association between adherence to the Mediterranean diet and semen quality parameters in male partners of couples attempting fertility. Hum Reprod. 2017 Jan;32(1):215-222. ,

Sermondade N, Faure C, Fezeu, L, et al. BMI in relation to sperm count: an updated systematic review and collaborative meta-analysis. Hum Reprod Update. 2013;19(3):221-231.

Μια νέα πτυχή των διατροφικών μας συνηθειών που έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης τα τελευταία χρόνια είναι η επίδραση που έχει σε διάφορες παραμέτρους της υγείας η ώρα και η συχνότητα των γευμάτων ανεξάρτητα από το τι περιλαμβάνουν.

Ο όρος χρονοδιατροφή διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον Asher το 2015, σύμφωνα με τον οποίο «η έννοια αυτή αντανακλά την βασική ιδέα ότι, εκτός από την ποσότητα και την ποιότητα των τροφίμων που καταναλώνουμε, η ώρα που προσλαμβάνουμε την τροφή έχει σημασία για την διατήρηση της καλής κατάστασης ενός οργανισμού».

Ποιος είναι ο μηχανισμός;

Ο ανθρώπινος οργανισμός έχει εξελιχθεί, ώστε η φυσιολογία του να ακολουθεί τους ρυθμούς της φύσης (κιρκαδιανοί ρυθμοί), σύμφωνα με τους οποίους, το μεγαλύτερο μέρος των δραστηριοτήτων λαμβάνει χώρα με το φως του ήλιου και διακόπτεται τη διάρκεια της νύχτας. Οι ρυθμοί αυτοί φαίνεται να διατηρούνται παρά τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί στον ανθρώπινο οργανισμό κατά την πορεία της εξέλιξής του, καθώς και τις μεταβολές  στον τρόπο ζωής του τις τελευταίες δεκαετίες.

Ο κεντρικός μηχανισμός του «εσωτερικού ρολογιού» του ανθρώπου βρίσκεται στον υποθάλαμο και ρυθμίζεται κυρίως από δύο σήματα: το φως και την πρόσληψη τροφής. Επιπλέον, όλοι οι ιστοί του σώματός μας περιέχουν «περιφερειακά ρολόγια» τα οποία ρυθμίζονται από ειδικά γονίδια (clock genes). Τα περιφερειακά αυτά «ρολόγια» σε συνεργασία με το κεντρικό «ρολόι» καθορίζουν τον ρυθμό σχεδόν όλων των λειτουργιών του σώματος, μεταξύ των οποίων και του μεταβολισμού μας.  

Οι μελέτες δείχνουν ότι ο σύγχρονος τρόπος ζωής που χαρακτηρίζεται από πολύωρη εργασία χωρίς διαλείμματα για φαγητό, εργασία με βάρδιες (απόγευμα/νύχτα), παρατεταμένη έκθεση στο τεχνητό φωτισμό, μειωμένο και ακατάστατο ύπνο, διαταράσσει σε σημαντικό βαθμό τη λειτουργία των «εσωτερικών μας ρολογιών». Οι επιπτώσεις αυτής της αλλαγής εκδηλώνονται κυρίως ως διαταραχές της καρδιακής λειτουργίας, της ρύθμισης του σακχάρου, της αρτηριακής πίεσης και γενικότερα του μεταβολισμού μας. Αντίθετα, έχουμε διαρκώς νέα δεδομένα που υποστηρίζουν ότι όταν προσλαμβάνουμε τροφή τις ώρες που με βάση  τον κιρκαδιανό ρυθμό ο μεταβολισμός είναι εντονότερος οδηγούμαστε σε βέλτιστες παραμέτρους για την υγεία μας. 

Τι έχουμε μάθει όμως μέχρι σήμερα για το θέμα αυτό από τις επιστημονικές μελέτες;

• Ανεξάρτητα από την συνολική ενεργειακή πρόσληψη και τη σωματική δραστηριότητα, η ώρα που καταναλώνουμε ένα γεύμα μπορεί να επηρεάσει το σωματικό βάρος.
• Τα άτομα που καταναλώνουν το μεγαλύτερο ποσοστό τροφής αργότερα μέσα στην ημέρα κινδυνεύουν περισσότερο να αναπτύξουν υπέρταση.
• Η τροφή που καταναλώνεται κατά τη διάρκεια της νύχτας είναι συνήθως αυξημένης θερμιδικής πυκνότητας, οδηγώντας σε αύξηση του σωματικού βάρους.
• Τα άτομα που καταναλώνουν συχνότερα πρωινό έχουν χαμηλότερο κίνδυνο για καρδιομεταβολικά νοσήματα.
• Η παράλειψη του πρωινού σχετίζεται με αυξημένη κατανάλωση τροφής αργότερα μέσα στην ημέρα.
• Τα άτομα που εργάζονται νύχτα έχουν χειρότερο γλυκαιμικό έλεγχο και κινδυνεύουν περισσότερο από ΣΔ τύπου 2 και αύξηση του σωματικού βάρους. 
• Ο ανεπαρκής ύπνος αυξάνει τον κίνδυνο για καρδιομεταβολικά νοσήματα και παχυσαρκία.
• Ο περιορισμός της πρόσληψης τροφής σε συγκεκριμένες – λίγες – ώρες μέσα στην ημέρα (π.χ. 4, 6 ή 8) και μάλιστα νωρίς μέσα στην ημέρα ή η εναλλαγή ημερών φυσιολογικής σίτισης με ημέρες πλήρους νηστείας, μελετάται εκτενώς τα τελευταία χρόνια με πολλά διαφορετικά πρωτόκολλα, τα περισσότερα από τα οποία δείχνουν να υπάρχει όφελος σε παραμέτρους της υγείας όπως το σωματικό βάρος, τα επίπεδα λιπιδίων και σακχάρου στο αίμα, οι αντιοξειδωτικές δράσεις του οργανισμού. Ωστόσο οι μελέτες αυτές γίνονται σε ζώα ή σε συγκεκριμένες ομάδες ατόμων (π.χ. ασθενείς, παχύσαρκοι) και, για την ώρα δεν είναι ασφαλές να γίνουν ξεκάθαρες συστάσεις προς τον γενικό πληθυσμό.

Πρόκειται, όπως φαίνεται, για ένα ζήτημα που ακόμα βρίσκεται υπό εντατική έρευνα, αν και φαίνεται πολλά υποσχόμενο. Εν αναμονή των νεότερων δεδομένων, δεν έχουμε παρά να δοκιμάσουμε να επαναπροσαρμοστούμε στους ρυθμούς της φύσης μας και να παρατηρήσουμε τα αποτελέσματα.

Ένα υγιές και δυνατό σώμα είναι ο στόχος κάθε ατόμου που ασχολείται με την άσκηση είτε ερασιτεχνικά, είτε συστηματικά συμμετέχοντας σε κάποια αθλητική ομάδα. Είναι αναπόφευκτο όμως τα άτομα που αθλούνται να υφίστανται τραυματισμούς, άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο σοβαρούς. Το γεγονός αυτό είναι σε κάθε περίπτωση δυσάρεστο και πολλές φορές με σοβαρές συνέπειες, ιδιαίτερα για τα άτομα που αθλούνται σε αγωνιστικό επίπεδο. Στατιστικά στοιχεία που προέρχονται από τον χώρο του επαγγελματικού αθλητισμού αναφέρουν ότι σε ετήσια βάση καταγράφονται τρία έως πέντε εκατομμύρια περιστατικά τραυματισμών παγκοσμίως, με το μεγαλύτερο ποσοστό να καταγράφεται κατά τη διάρκεια των αγωνιστικών περιόδων. Στους ερασιτέχνες αθλητές τα περιστατικά δεν είναι δυνατόν να καταγραφούν. Σίγουρα όμως είναι πολύ περισσότερα δεδομένου ότι στην περίπτωση τους η γνώση και η εμπειρία όσον αφορά τον τρόπο εκτέλεσης των ασκήσεων για προστασία του μυοσκελετικού συστήματος είναι ελλιπέστερες αυτές των επαγγελματιών αθλητών, οι οποίοι περιστοιχίζονται από ομάδες ειδικών που παρακολουθούν συστηματικά το προπονητικό τους πρόγραμμα.

Εκτός όμως από την γνώση της προπονητικής για την σωστή «διαχείριση» του σώματος με στόχο την επίτευξη της μέγιστης απόδοσης στο κάθε άθλημα, σημαντικό ρόλο παίζει και η διατροφή, ως πηγή παροχής ενέργειας και θρεπτικών συστατικών για την λειτουργία του μυοσκελετικού συστήματος. Συγκεκριμένα, στην περίπτωση των τραυματισμών, μελέτες έχουν δείξει ότι η κατάλληλη διατροφή συμβάλλει στην θωράκιση του σώματος ώστε να ελαχιστοποιούνται οι πιθανότητες τραυματισμού, αλλά και εάν αυτό συμβεί, η  διατροφή και πάλι συμμετέχει σημαντικά στην ταχύτερη αποκατάσταση.

Πως μπορεί να βοηθήσει η Διατροφή στην αποκατάσταση τραυματισμών

Τα τελευταία χρόνια η επιστήμη της αθλητικής διατροφής εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς, με αποτέλεσμα σήμερα να γνωρίζουμε με μεγάλη λεπτομέρεια την κατάλληλη διατροφή για αύξηση της αθλητικής απόδοσης (ταχύτητα, αντοχή, δύναμη, ευελιξία). Οι γνώσεις της φυσιολογίας της άθλησης έχουν βοηθήσει στην κατανόηση της διαδικασίας της αποκατάστασης των κακώσεων και των τραυματισμών που αφορούν κατά βάση το μυοσκελετικό σύστημα. Έτσι, γνωρίζουμε πλέον ότι η διατροφή  παίζει καθοριστικό στην επούλωση  και αναδόμηση των τραυματισμένων ιστών, αλλά και στην καταστολή της φλεγμονής και του οξειδωτικού στρες που αναπτύσσονται κατά τη διαδικασία.

Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι η διεργασία επούλωσης του τραύματος χαρακτηρίζεται από δυο φάσεις: η πρώτη είναι η φάση της ακινησίας. Εδώ η διατροφή είναι σημαντική ώστε να αποφευχθεί η απώλεια μυϊκής μάζας και η αύξηση του σωματικού βάρους. Κατά τη δεύτερη φάση η οποία αφορά την επανενεργοποίηση του μυοσκελετικού συστήματος, η διατροφή και πάλι παίζει σημαντικό ρόλο για την παροχή ενέργειας και δομικών συστατικών.

Ποια θρεπτικά συστατικά μπορούν να βοηθήσουν;

Μια πρόσφατη μεγάλη ανασκόπηση μελετών που αφορούν το θέμα αυτό που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nutrients το 2023, παραθέτει τα πιο πρόσφατα δεδομένα για τα συστατικά της διατροφής που είναι σημαντικά για την πρόληψη και την αποκατάσταση των τραυματισμών κατά την άθληση. Σύμφωνα με τους ερευνητές, οι βασικοί πυλώνες της διατροφικής φροντίδας των αθλητικών κακώσεων είναι:

• Η επαρκής ενεργειακή πρόσληψη. Οι ενεργειακές ανάγκες ενός τραυματισμένου και ακινητοποιημένου αθλούμενου εξακολουθούν να είναι αυξημένες ακόμα και κατά την περίοδο της ακινησίας κυρίως λόγω της διαδικασίας αναδόμησης της μυϊκής μάζας (έως και 490 kcal/ημέρα για έναν νεαρό άνδρα). Η μειωμένη ενεργειακή πρόσληψη μπορεί να οδηγήσεις σε περαιτέρω απώλεια της μυϊκής μάζας, ενώ η υπερβολική ενεργειακή πρόσληψη μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση του λιπώδους ιστού και επιδείνωση της συστηματικής φλεγμονής που έχει ήδη αναπτυχθεί λόγω του τραυματισμού. Είναι λοιπόν σημαντικό να επιτυγχάνεται η κατάλληλη για τον κάθε αθλητή ενεργειακή πρόσληψη (30-45 kcal/κιλό άλιπης μάζας σώματος / ημέρα).

• Η επαρκής πρόσληψη πρωτεϊνών. Όπως είναι γνωστό, οι πρωτεΐνες είναι ο «δομικός λίθος» των ιστών των μυών. Ο τραυματισμός και η ακινητοποίηση εκτιμάται ότι μπορούν να προκαλέσουν απώλεια μυϊκής μάζας της τάξης του 0,5-0,6% / ημέρα, παράλληλα με απώλεια οστικής μάζας.

Η ποσότητα, η ποιότητα και ο χρόνος πρόσληψης των πρωτεϊνών παίζουν σημαντικό ρόλο. Συνοπτικά συστήνεται η πρόσληψη 1,6 – 3 γρ πρωτεΐνης/κιλό σωματικού βάρους/ημέρα, υψηλής περιεκτικότητας σε λευκίνη. Η ποσότητα αυτή αποδίδει καλύτερα όταν μοιράζεται εξίσου σε 4-6 γεύματα την ημέρα. Πολλοί ερευνητές προτείνουν την κατανάλωση ενός πρωτεϊνικού γεύματος (κυρίως με γάλα, γιαούρτι ή τυρί) πριν τον ύπνο για βέλτιστη πρωτεϊνοσύνθεση.

• Η επαρκής πρόσληψη αντιοξειδωτικών θρεπτικών συστατικών. Τα ω3 λιπαρά οξέα πρωταγωνιστούν στην φαρέτρα των όπλων για την καταπολέμηση της φλεγμονής γενικότερα. Τόσο το εικοσαπενταενοϊκό οξύ (ΕΡΑ) όσο και το δοκοσαεξαενοϊκό οξύ (DHA) έχει δειχθεί ότι συμβάλλουν στην ελάττωση ορισμένων φλεγμονωδών δεικτών. Επιπλέον τα ω3 λιπαρά οξέα των ιχθυελαίων συμμετέχουν στη διαδικασία σύνθεσης των μυϊκών πρωτεϊνών. Ωστόσο, μέχρι σήμερα οι μελέτες σε τραυματίες αθλητές δεν είναι τόσο εκτεταμένες ώστε να μπορέσει να καθοριστεί η ακριβής δοσολογία πρόσληψης για την επίτευξη διατήρησης ή αύξησης της σύνθεσης της μυϊκής μάζας στις περιπτώσεις τραυματισμών.

• Η συμπληρωματική πρόσληψη θρεπτικών συστατικών που συμβάλλουν στην αναδόμηση του μυοσκελετικού συστήματος.  Είναι γνωστό ότι η βιταμίνη D παίζει κεντρικό ρόλο στο μεταβολισμό των οστών. Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι τα χαμηλά επίπεδα 25-υδρόξυ-βιταμίνης D (<80 nmol/L χαμηλά επίπεδα, <50 nmol/l ανεπάρκεια) σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο καταγμάτων πίεσης. Δεν έχει γίνει ωστόσο ξεκάθαρο ακόμα από τις μελέτες αν και κατά πόσο η συμπληρωματική χορήγηση βιταμίνης D μπορεί να συμβάλει στην ταχύτερη αποκατάσταση των τραυματισμών κατά την άθληση.

Το υδροξυ-μεθυλβουτυρικό οξύ (ΗΜΒ), τα πεπτίδια κολλαγόνου και τα προϊόντα ζελατίνης και η βιταμίνη C είναι επίσης συστατικά που μελετώνται λόγω της συμβολής τους στην αναδόμηση του μυϊκού ιστού, αναμένοντας στο μέλλον να αποτελέσουν επιπλέον όπλα στην πρόληψη και την αποκατάσταση των τραυματισμών των αθλητών.

Ποια τρόφιμα να επιλέξεις και ποια να αποφύγεις;

Ερμηνεύοντας τα παραπάνω επιστημονικά δεδομένα, ας δούμε τι πρέπει να περιλαμβάνει η διατροφή ενός τραυματισμένου αθλούμενου:

Ενέργεια: κυρίως από σύνθετους υδατάνθρακες σε κάθε γεύμα (ζυμαρικά, ρύζι, πατάτες, όσπρια, ψωμί ολικής άλεσης, βρώμη, φρούτα), παράλληλα με πηγές ωφέλιμων λιπαρών οξέων από εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο, ξηρούς καρπούς και σπόρους ή και αβοκάντο.

Πρωτεΐνες: άπαχο κόκκινο κρέας, κοτόπουλο, ψάρι, αυγό, όσπρια τυρί (με μέτρια λιπαρά), γιαούρτι, τρόφιμα που παράλληλα παρέχουν επαρκή ποσότητα λεύκινης, του αμινοξέος που αποδεδειγμένα συμβάλλει στην ενεργοποίηση της πρωτεϊνοσύνθεσης. Οι φυτικές πηγές πρωτεΐνης είναι εξίσου σημαντικές στην περίπτωση αυτή. Τρόφιμα όπως τα όσπρια, οι ξηροί καρποί, λαχανικά όπως ο αρακάς, το μπρόκολο και δημητριακά όπως η κινόα, μπορούν να συμπεριλαμβάνονται στο διαιτολόγιο της «ανάρρωσης».

Αντιοξειδωτικά συστατικά: Εσπεριδοειδή πλούσια σε βιταμίνη C, μούρα, σταφύλια, πιπεριές πλούσια σε πολυφαινόλες.

Συστατικά αναδόμησης των οστών: τρόφιμα πλούσια σε κάλιο, μαγνήσιο και βιταμίνη C όπως μήλα, μπανάνες, αβοκάντο, καρότα, πιπεριές, εσπεριδοειδή και γενικά τα περισσότερα φρούτα και λαχανικά.

Είναι προφανές ότι οι διατροφικές ανάγκες για αποκατάσταση των τραυματισμών δεν αφήνουν χώρο για τρόφιμα που δίνουν υπερβολικές θερμίδες, κενές από θρεπτικά συστατικά όπως είναι τα γλυκίσματα, τα λιπαρά κρέατα και αλλαντικά,  τα έτοιμα σνακς και τα αναψυκτικά.

Γενικές Διατροφικές συμβουλές

• Προσπάθησε να κάνεις τακτικά γεύματα τα οποία θα σου περιέχουν τα βασικά θρεπτικά συστατικά.
• Ρύθμισε την θερμιδική σου πρόσληψη σύμφωνα με το σωματικό σου βάρος (άλιπη μάζα σώματος).
• Απόφυγε την κατανάλωση «κενών θερμίδων» από έτοιμα σνακς, αναψυκτικά αλλά και αλκοόλ.
• Μην ξεχνάς να ενυδατώνεσαι.

Δείγμα διατροφικού πλάνου για αποκατάσταση

Πρωινό:

1 τορτίγια ή αραβική πίτα ολικής άλεσης που θα περιέχει

Ομελέτα με: 2 αυγά ολόκληρα + 2-3 ασπράδια + τυρί χαμηλών λιπαρών + λαχανικά(πιπεριές, μανιτάρια, κολκυθάκια)

1 φρούτο

Δεκατιανό

Γιαούρτι χαμηλών λιπαρών με φράουλες, σπόρους (μπορείτε να προσθέσετε ανάμεικτους σπόρους όπως ηλιόσπορο, λιναρόσπορο, κολοκυθόσπορο, chia), λίγους ανάλατους ξηρούς καρπούς και 2 κ. σ. βρώμη.

Μεσημεριανό

Μια πηγή πρωτεΐνης: κοτόπουλο, ψάρι ή θαλασσινά, άπαχο κόκκινο κρέας.

Μια πηγή υδατάνθρακα: καστανό ρύζι, ζυμαρικά οσπρίων ή ολικής άλεσης, κινόα, πλιγούρι.

Λαχανικά: σαλάτα με ωμά ή βραστά λαχανικά.

Λιπαρά: ελαιόλαδο ή αβοκάντο.

Σημείωση: στις σαλάτες μπορείτε να χρησιμοποιείτε όσπρια, ξηρούς καρπούς και αβοκάντο για να αυξήσετε τις φυτικές πρωτεΐνες και τα ω3 λιπάρα οξέα. Αντίστοιχα μπορείτε να συνοδεύετε το κοτόπουλο ή το κρέας με κάποιο όσπριο (περιέχει υδατάνθρακες + φυτικές πρωτεΐνες) π.χ. Άπαχο μοσχάρι με αρακά ή σολομό  με φακοσαλάτα.

Απογευματινό

• Smoothie με: κεφίρ, φρούτα, ξηρούς καρπούς.
• Open toast με αβοκάντο, τυρί τύπου cottage, ασπράδια αυγών, σπόρους.

Βραδινό

Σαλάτα με τόνο ή σολομό ή κοτόπουλο, όσπριο (φακές, ρεβίθια, μαυρομάτικα, αρακά)  αβοκάντο, σπόρους και  ποικιλία λαχανικών. Συνοδευόμενο με παξιμάδι ολικής άλεσης ή ψωμί.

Σημείωση: το διαιτολόγιο είναι ενδεικτικό γι’ αυτό και δεν προσδιορίζονται ακριβείς ποσότητες οι οποίες μπορεί να διαφέρουν σημαντικά από αθλητή σε αθλητή.

Τι να κρατήσεις;

Εάν αθλείσαι, είτε ερασιτεχνικά είτε επαγγελματικά, είναι σημαντικό οι διατροφικές επιλογές της αποκατάστασης να εφαρμόζονται και στα πλαίσια της πρόληψης. Εκτός από την εφαρμογή των σωστών τεχνικών άθλησης, η κατάλληλη διατροφή είναι απαραίτητη για την διατήρηση επαρκούς λειτουργικής μυϊκής μάζας και της οστικής υγείας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Giraldo-VallejoJE, Cardona-GuzmánMÁ, Rodríguez-AlcivarEJ, KočíJ, PetroJL, KreiderRB, CannataroR, BonillaDA.Nutrients. 2023 Feb 5;15(4):819. doi: 10.3390/nu15040819.

Giraldo-Vallejo JE, Cardona-Guzmán MÁ, Rodríguez-Alcivar EJ, Kočí J, Petro JL, Kreider RB, Cannataro R, Bonilla DA. Nutritional Strategies in the Rehabilitation of Musculoskeletal Injuries in Athletes: A Systematic Integrative Review. Nutrients. 2023 Feb 5;15(4):819.

Papadopoulou SK. Rehabilitation Nutrition for Injury Recovery of Athletes: The Role of Macronutrient Intake. Nutrients. 2020; 12(8):2449.

Διατροφικοί κανόνες και εξέλιξη της επιστήμης

Η υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου διατροφής είτε με στόχο την απώλεια βάρους, είτε την αντιμετώπιση προβλημάτων υγείας, είτε απλά με στόχο την ευεξία, συνεπάγεται την υιοθέτηση κάποιων βασικών διατροφικών κανόνων. Με τα χρόνια,  αυτές οι διατροφικές νόρμες έχουν περάσει στη συνείδηση του πληθυσμού  συνήθως με τον όρο «δίαιτα». Οι περισσότεροι έχουν διαμορφωθεί στο διάστημα των τελευταίων δεκατιών, καθώς ο πληθυσμός των αναπτυγμένων κυρίως κοινωνιών, λόγω του τρόπου με τον οποίο έχει εξελιχθεί ο τρόπος ζωής και διατροφής, βιώνει συχνά τις σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία του με τη μορφή του υπέρβαρου και της παχυσαρκίας, των καρδιαγγειακών νοσημάτων, των γαστρεντερικών διαταραχών, του καρκίνου κ.α.

Έτσι, υπάρχει ένας πληθυσμός χρονίων ή περιστασιακά διαιτώμενων, που μπαίνουν στην διαδικασία να εφαρμόζουν ευλαβικά σε κάθε προσπάθειά τους αυτούς τους κανόνες. Η διαμόρφωση αυτών ξεκινά από τους  επιστήμονες μέσα από την διαδικασία της έρευνας.  Επικοινωνούνται μέσω των ιδίων (ιατρών, διαιτολόγων), αλλά και σε μεγάλο βαθμό μέσω του τύπου, των μέσων κοινωνικής δυκτύωσης  και από την καθημερινή ανθρώπινη διαντίδραση.

Η επιστήμη όμως προχωράει με ταχύτατους ρυθμούς και πολλές από τις γνώσεις του παρελθόντος ανατρέπονται ή διαφοροποιούνται, γεγονός όμως που ενώ η πλειοψηφία των επιστημόνων γνωρίζει και επικοινωνεί άμεσα, η ενημέρωση του κοινού καθυστερεί. Επιπλέον, η πληθώρα πλέον των εντύπων (έντυπων και ηλεκτρονικών) που ασχολούνται με το θέμα της διατροφής, μεταφέρει συχνά αντικρουόμενες πληροφορίες,  πληροφορίες που δεν βασίζονται σε έγκυρα και επαρκή επιστημονικά δεδομένα ή που συχνά στηρίζονται σε λανθασμένη ερμηνεία των επιστημονικών δεδομένων.

Αρκετά συχνά στην καθημερινή πρακτική μας, οι διαιτολόγοι του σήμερα καλούμαστε να ξεριζώσουμε από τις συνειδήσεις του κόσμου πολλές τέτοιες λανθασμένες πεποιθήσεις. Οι επιστήμονες λειτουργούμε με βάση επιστημονικούς «κανόνες» που πιο σωστά ονομάζονται Guidelines, δηλαδή Κατευθυντήριες Οδηγίες, οι οποίες διαμορφώνονται από επίσημους επιστημονικούς φορείς (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, Καρδιολογική Εταιρία, επιστημονικοί Σύλλογοι Διαιτολόγων, κ.α.), πάντα με βάση τα πιο πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα. Για τον λόγο αυτό και οι οδηγίες αυτές ανανεώνονται και αναθεωρούνται ανά τακτά χρονικά διαστήματα.

Ας δούμε λοιπόν κάποιους από αυτούς τους «κανόνες» που χρήζουν αναθεώρησης, ώστε η προσπάθειά να βελτιώσετε τη διατροφή σας να γίνει λιγότερο καταπιεστική και, προπάντων περισσότερο αποτελεσματική.

 1. Για να χάσω βάρος πρέπει να κόψω το βραδινό γεύμα

… ή  να «τρώω μια φορά την ημέρα». Πρόκειται για μια συνηθισμένη πρακτική η οποία, εκτός του ότι μπορεί να είναι βασανιστική για τους περισσότερους, δεν εξασφαλίζει σε όλες τις περιπτώσεις αποτέλεσμα και σίγουρα δεν είναι μια πρακτική που μπορεί να διατηρηθεί μακροπρόθεσμα.

Η κατανάλωση γευμάτων αργά τη νύχτα και μάλιστα όταν αυτά περιέχουν αρκετό λίπος και ζάχαρη σίγουρα σχετίζεται με αύξηση του βάρους και δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία. Ωστόσο, η παρατεταμένη νηστεία φαίνεται να έχει σημαντικές αρνητικές συνέπειες στον μεταβολισμό, στην συνολική πρόσληψη απαραίτητων θρεπτικών συστατικών, αλλά και στην ψυχολογία.

Τα τελευταία χρόνια ερευνάται εντατικά το θέμα της «χρονοδιατροφής» από όπου προκύπτει ότι πράγματι η ώρα που καταναλώνουμε την τροφή έχει σημασία για την διατήρηση της καλής κατάστασης του οργανισμού. Έτσι, αυτό που γνωρίζουμε σήμερα είναι ότι ο περιορισμός της πρόσληψης τροφής λίγες ώρες την ημέρα (π.χ. 4, 6 ή 8) επιφέρει σημαντικά οφέλη, δεδομένου όμως ότι τα γεύματα γίνονται κατά τη διάρκεια της ημέρας και στο σύνολό τους να είναι σταθερά, επαρκή σε θρεπτικά συστατικά και ενέργεια. Και φυσικά, όπως και σε κάθε περίπτωση, οι χρόνοι και η σύσταση των γευμάτων θα πρέπει να εξατομικεύονται ανάλογα με τις ανάγκες.

2. Δεν πρέπει να τρώω υδατάνθρακες γιατί παχαίνουν

Η γνωστή πεποίθηση ότι το ψωμί, η πατάτα και τα ζυμαρικά παχαίνουν, δύσκολα μπορεί να ξεριζωθεί από τις συνειδήσεις. Τα τρόφιμα αυτά είναι βασικές πηγές υδατανθράκων, της κυρίαρχης δηλαδή πηγής ενέργειας του σώματος και μοναδικής πηγής ενέργειας των εγκεφαλικών κυττάρων. Υδατάνθρακες επίσης μας παρέχουν τα όσπρια, τα φρούτα, τα γαλακτοκομικά και ορισμένα λαχανικά.

Σύμφωνα με τις επίσημες οδηγίες, οι υδατάνθρακες πρέπει να προσλαμβάνονται στο 45-50% των συνολικών θερμίδων της ημέρας. Αυτό που έχει σημασία είναι ο καταμερισμός τους μέσα στην ημέρα και κυρίως η ποιότητά τους. Η επιλογή τρόφιμων πλούσιων σε φυτικές ίνες (π.χ. όσπρια ή ολικής άλεσης τρόφιμα) ή χαμηλού γλυκαιμικού δείκτη και φυσικά αυτά να μην συνοδεύονται από λιπαρά στοιχεία (βούτυρο, κρέμα γάλακτος, λιπαρά τυριά και σάλτσες), αποτελεί μια πιο ενδεδειγμένη πρακτική.

3. Για να έχω φυσιολογικό  βάρος και να είμαι υγιής δεν πρέπει να τρώω καθόλου λιπαρά

Ο περιορισμός των λιπαρών στην διατροφή είναι ένας κανόνας που περιλαμβάνεται σε όλες τις επίσημες επιστημονικές οδηγίες (Guidelines) και αφορά τόσο την απώλεια σωματικού βάρους όσο και την πρόληψη και αντιμετώπιση πολλών παθήσεων. Η πληροφορία ωστόσο που δεν έχει εδραιωθεί ακόμα στις συνειδήσεις είναι, πρώτον ότι η πρόσληψη ενός ποσοστού λίπους είναι απαραίτητη για τον οργανισμό και δεύτερον ότι η ποιότητα του λίπους παίζει τον σημαντικότερο ρόλο.

Το λίπος είναι απαραίτητο για τον οργανισμό μας καθώς αποτελεί βασικό συστατικό των εγκεφαλικών κυττάρων, των κυτταρικών μεμβρανών, των ορμονών και των νευροδιαβιβαστών, είναι απαραίτητο για τη μεταφορά και σύνθεση των λιποδιαλυτών βιταμινών και συμβάλλει στη ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματός. Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα μονοακόρεστα και πολυακόρεστα λίπη παρέχουν σημαντικά οφέλη στην υγεία. Ιδιαίτερα το ελαιόλαδο, το οποίο μελετάται σε παγκόσμιο επίπεδο, βρίσκεται στην κορυφή της λίστας των ευεργετικών ελαίων της διατροφής, μαζί με τα ωφέλιμα ω3 λιπαρά οξέα των ψαριών, των ξηρών καρπών και των σπόρων. Η πρόσληψη λαδιού, στην ενδεδειγμένη για τον καθένα ποσότητα, είναι όχι μόνο απαραίτητη, αλλά παρέχει σημαντικά οφέλη για την υγεία. Επιπλέον,  μια μικρή ποσότητα ζωικής χοληστερόλης είναι απαραίτητη καθώς αποτελεί βασικό συστατικό για τη σύνθεση της βιταμίνης D, των ορμονών του φύλου και των χολικών αλάτων που συμβάλλουν στην πέψη του λίπους της τροφής. Συνεπώς οι ακραίοι περιορισμοί μπορεί να αποβούν επιβλαβείς.

4. Δεν πρέπει να τρώω ξηρούς  καρπούς γιατί παχαίνουν

Παρά το γεγονός ότι περιέχουν κυρίως λίπος με αποτέλεσμα την υψηλή θερμιδική τους αξία, δεν υπάρχουν μελέτες που να σχετίζουν την αυξημένη πρόσληψη ξηρών καρπών με την αύξηση του σωματικού βάρους ή άλλων αρνητικών παραμέτρων υγείας.

Mε βάση τα επιστημονικά δεδομένα oι ξηροί καρποί περιέχουν αποκλειστικά μονοακόρεστα και πολυακόρεστα λιπαρά οξέα, είναι πλούσια σε βιταμίνες, μέταλλα, αντιοξειδωτικά και φυτικές ίνες. Μελέτες δείχνουν ότι η λελογισμένη κατανάλωσή τους ενισχύει τον κορεσμό, συμβάλλει στη ρύθμιση των λιπιδίων και του σακχάρου στο αίμα, στη διαχείριση του βάρους, στην καλή λειτουργία του γαστρεντερικού, ακόμα και στη ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης.

5. Τα προϊόντα χωρίς γλουτένη είναι πιο υγιεινά

Τα τρόφιμα χωρίς γλουτένη δεν είναι πιο υγιεινά και δεν υπάρχει λόγος να τα καταναλώνει κάποιος εάν δεν έχει κοιλιοκάκη ή ευαισθησία στη γλουτένη. Η γλουτένη είναι μια πρωτεΐνη που βρίσκεται στο σιτάρι, το κριθάρι και τη σίκαλη. Αντίθετα πολλά τρόφιμα χωρίς γλουτένη και κυρίως αρτοσκευάσματα, έχουν πολλές φορές περισσότερη ζάχαρη, λιπαρά ή θερμίδες από τα αντίστοιχα προϊόντα με γλουτένη.

6. Αν θέλω μείωση βάρους πρέπει να τρώω μόνο σαλάτα για γεύμα

Τα λαχανικά αποτελούν απαραίτητο συστατικό της ισορροπημένης διατροφής και κάθε δίαιτας που στοχεύει στην απώλεια σωματικού βάρους. Σε καμία περίπτωση όμως δεν αποτελούν από μόνα τους ένα πλήρες γεύμα. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο με την προϋπόθεση ότι συνοδεύονται από μια πηγή «άπαχης» πρωτεΐνης όπως γιαούρτι, τυρί με λίγα λιπαρά, αυγό, κοτόπουλο, ψάρι, αλλά και όσπρια ή δημητριακά (όπως κινόα ή φαγόπυρο) και φυσικά ελαιόλαδο για την προσθήκη των απαραίτητων λιπαρών οξέων.

7. Πρέπει να κόψω τελείως τα γλυκά, τα αναψυκτικά και το αλκοόλ

Τα γλυκά αποτελούν το κόκκινο πανί στην διατροφή, λόγω της  μεγάλης ποσότητας ζάχαρης αλλά κυρίως των κορεσμένων λιπαρών που περιέχουν. Αντίστοιχα τα αναψυκτικά λόγω της υψηλής περιεκτικότητας ζάχαρης και το αλκοόλ λόγω της υψηλής θερμιδικής του αξίας αλλά και των ιδιαίτερων επιδράσεών του στον μεταβολισμό.

Δεδομένου όμως ότι η στέρηση δεν εγγυάται πάντα την επιτυχία και συχνά οδηγεί σε υποτροπές, μπορείτε να επιλέξετε μια πιο μετριοπαθή οδό (εκτός εάν η πλήρης αποχή δεν σας ενοχλεί). Είναι προτιμότερη η περιστασιακή κατανάλωση αυτών των τροφίμων, η οποία ιδανικά θα μπορούσε να καθοριστεί σε συνεργασία με έναν διαιτολόγο, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία και τα ζητήματα υγείας του ατόμου, προτείνοντας μάλιστα κάποιες πιο υγιεινές εναλλακτικές επιλογές.

8. Πρέπει να καταναλώνω τρόφιμα που «καίνε το λίπος»

Το λεμόνι, το γκρέιπφρουτ, το πράσινο τσάι, η κανέλα είναι από τα τρόφιμα που διαφημίζονται εντατικά για την ιδιότητά τους να «καίνε» το λίπος και δεν είναι λίγα τα άτομα που τα εντάσσουν ευλαβικά στο πρόγραμμα διατροφής τους με την ελπίδα να γίνει το θαύμα.

Το λεμόνι και το γρέιπφρουτ, λόγω των συστατικών τους διευκολύνουν την πέψη και πιθανόν αυτή η πληροφορία να έχει εκληφθεί ως ικανότητα καύσης του λίπους της τροφής. Το πράσινο τσάι και η πιπεριά τσίλι, μελετώνται για την πιθανή θερμογενετική δράση των συστατικών τους (κατεχίνες και καψαϊκίνη, αντίστοιχα), με τα αποτελέσματα μέχρι σήμερα να δείχνουν ότι πιθανόν να έχουν μια μικρή συμβολή στην αύξηση του μεταβολισμού κατά την τακτική τους κατανάλωση, στα πλαίσια πάντα ενός υγιεινού διαιτολογίου. Ωστόσο, όλα τα τρόφιμα αυτά καθώς και τα λοιπά «superfoods», αν και σε καμία περίπτωση δεν «καίνε το λίπος» όμως είναι πλούσια σε σημαντικά αντιοξειδωτικά και αντιφλεγμονώδη συστατικά και είναι βέβαιο ότι μπορούν να ενισχύσουν την ποιότητα της διατροφής μας.

 9. Για να αδυνατίσω πρέπει να πεινάσω

Εάν αυτό σημαίνει ότι θα χρειαστεί να μειωθεί η ποσότητα και η συχνότητα των γευμάτων, είναι εν μέρει αλήθεια. Ωστόσο, το βασανιστικό αίσθημα της πείνας, ακόμα κι αν δίνει προσωρινά την αίσθηση ότι «η δίαιτα δουλεύει», αποτελεί και το κύριο αίτιο εγκατάλειψης της προσπάθειας.

Μπορείτε να χάσετε βάρος χωρίς να πεινάσετε εφαρμόζοντας τα εξής:

-Σταθερά γεύματα σε αριθμό και ώρες που ταιριάζουν με το πρόγραμμα ζωής και τις βιολογικές σας ανάγκες.

-Καλή μάσηση των τροφών. Έτσι ενισχύεται ο κορεσμός ακόμα και με μικρότερες ποσότητες τροφής, ενώ παράλληλα παρατείνεται η απόλαυση.

-Επιλέγετε τροφές πλούσιες σε φυτικές ίνες που επίσης ενισχύουν και παρατείνουν την αίσθηση του κορεσμού.

Τι να προσέξεις για να μην φτάσεις στο άλλο άκρο

Η ρήση «μέτρον άριστον» θα πρέπει να ισχύει και στην περίπτωση της διατροφής. Καμία τροφή από μόνη της δεν είναι υγιεινή ή βλαβερή. Σήμερα ο επιστημονικός κόσμος συζητά για υγιεινά διατροφικά πρότυπα, τονίζοντας την σημασία ποικίλων παραμέτρων όπως τα είδη των τροφών, οι αναλογίες, η ποσότητα, ο καταμερισμός, η ποιότητα, η υγιεινή, ο τρόπος μαγειρέματος, ακόμα και το συναισθηματικό πλαίσιο πρόσληψης των τροφών.

Το μοντέλο μιας «σούπερ» δίαιτας δεν υφίσταται. Τα πάντα εξατομικεύονται για να λειτουργούν για τον καθένα ευκολότερα και πιο αποτελεσματικά. Ο επιστήμονας διαιτολόγος είναι ο καταλληλότερος ειδικός για να βοηθήσει στη διαμόρφωση του ιδανικού για κάθε περίπτωση διατροφικού πλάνου, χωρίς μη απαραίτητους περιορισμούς, για την επίτευξη του επιθυμητού αποτελέσματος με την μέγιστη απόλαυση.

ΒΙΒ Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Andrew Reynolds, Jim Mann, John Cummings, Nicola Winter , Evelyn Mete, Lisa TeMorenga, Carbohydrate quality and human health: a series of systematic reviews and meta-analyses, Lancet 2019 Feb 2;393(10170):434-445

James E Clark , Sarah Welch, Comparing effectiveness of fat burners and thermogenic supplements to diet and exercise for weight loss and cardiometabolic health: Systematic review and meta-analysis, Nutr Health, 2021 Dec;27(4):445-459.

Gerda K. Pot, Chrono-nutrition-an emerging, modifiable risk factor for chronic disease, Nutrition Bulletin 2021, 42(2), 114-119